Het eerste-persoonsperspectief

Als je het ‘ik’ echt zoekt, verdwijnt het.
Ramana Maharshi

De westerse wetenschap zoekt al jaren naar wat bewustzijn precies is, maar komt er niet uit. Dat komt omdat wetenschappers alleen uitgaan van dingen die objectief bestaan, dus van waarneembare objecten. Met als onderliggende gedachte: wat je niet kunt waarnemen, bestaat niet echt. Maar daarbij zien ze bewustzijn – het waarnemen zélf – volkomen over het hoofd. Bewustzijn is geen object dat kan worden waargenomen, maar dat waarin alle objecten worden waargenomen. Wetenschappers proberen via metingen het bewustzijn in de hersenen aan te tonen, maar dat is verspilde moeite. Door te meten probeer je immers iets aan te tonen van buitenaf. Het derde-persoonsperspectief van de wetenschap zal bewustzijn nooit aantreffen als een object, omdat bewustzijn op geen enkele manier te zien of te meten is. En dus ook niet te verklaren. Maar dat bewustzijn er is, dat is evident, want van daaruit ervaar je de wereld.

Bewustzijn is het eerste-persoonsperspectief. Daarin verschijnt dit beeldscherm, deze tekst, jouw handen, de muur, je gedachten, je gevoelens… Al die dingen vormen jouw beleving van de wereld. In een audio-interview van NRC-next van 29 april wordt dit helder uitgelegd door hoogleraar psychiatrie Sarah Durston.*) Jawel, door een wetenschapper dus! Langzaam maar zeker vindt er namelijk een kentering plaats binnen de wetenschap, want het wordt steeds duidelijker dat we met het objectieve, materiële wereldbeeld op een dood spoor zitten.

Je ervaart de werkelijkheid uitsluitend van binnenuit. Dat je je buitenkant zou zijn, is een aangeleerde gedachte. Als je naar iemand anders kijkt, zie je een buitenkant, maar dat is die ander natuurlijk ook niet. Net als jij leeft die ander van binnenuit, vanuit dit onpersoonlijke bewustzijn. Zowel jij als die ander ervaren zichzelf als ‘ik’. In wezen is er alleen maar ‘ik’. Het persoonlijke – de inkleuring van het bewustzijn – wordt als object binnen het bewustzijn waargenomen.

Als je in de spiegel kijkt of naar een foto van jouw gezicht, zie je jezelf als het ware buiten jezelf. Je hebt aangeleerd om daarbij te zeggen: ‘Dat ben ik!’ Maar je bent natuurlijk geen spiegelbeeld of een foto. Je bent datgene wat dat spiegelbeeld of die foto ervaart. En dat is altijd hier, ‘dichterbij dan je adem’. Sta maar eens stil bij de vraag: ‘wie ben ik?’ Als je alle lagen van wie je denkt te zijn afpelt, blijft er niets over, alleen het bewustzijn, het waarnemen zelf.

Ieder mens bestaat vanuit het eerste-persoonsperspectief, zonder dit bewustzijn is er geen werkelijkheid. Geen wereld. Geen andere mensen. Geen ik.

*) Beluister het NRC-interview op www.nrc.nl/nieuws/2021/04/29/hersenwetenschap-en-het-mysterie-van-bewustzijn-a4041741